Od tego miejsca należałoby rozpocząć zwiedzanie całego Ostrowa Tumskiego. Istniejący tu obecnie gotycki kościół Najświętszej Maryi Panny in Summo Posnaniensi, czyli na grodzie poznańskim, jest już kolejną budowlą, wzniesioną najpóźniej po 1431 r. Na pewno w 1448 r. był konsekrowany przez biskupa Andrzeja z Bnina.
Pierwotnie stał w tym miejscu najstarszy kościół w obrębie grodu poznańskiego i zapewne w całym władztwie piastowskim; należałoby go raczej nazywać kaplicą zamkową. Była to bowiem kamienna przedromańska budowla związana z wybudowanym tu przez Mieszka I, w drugiej połowie X w., kompleksem pałacowym, którego istnienie potwierdziły rozpoczęte w 1999 r. wykopaliska archeologiczne. Ten sakralny obiekt powstał w związku z przybyciem do Polski, jeszcze przed chrztem Mieszka, czeskiej księżniczki Dąbrówki, która była już chrześcijanką. Jak świadczą późniejsze źródła, świątynia była zbudowana pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny; byłoby to najstarsze wezwanie maryjne w Polsce.
Zniszczoną podczas najazdu czeskiego księcia Brzetysława w 1038 r. świątynię odbudował Kazimierz Odnowiciel zapewne z fundacji swej żony Marii – Dobroniegi. Stałą łączność tej świątyni z grodem książęcym podkreśla dokument Przemysła I, wystawiony w 1247 r., a określający to miejsce jako in throno ad Sanctam Mariam. W swej strukturze architektonicznej z okresu odbudowy w połowie XI w. przetrwała aż do około 1430 r., kiedy to rozebrano ją i przystąpiono do budowy nowego kościoła w stylu gotyckim, zachowanego do dzisiaj. Polichromia, witraże oraz ołtarz główny, znajdujące się obecnie w jego wnętrzu, zostały wykonane według projektu prof. Wacława Taranczewskiego po 1954r.
Po roku 1139, kiedy gród na ostrowie poznańskim stał się w Wielkopolsce główną rezydencją Mieszka Starego, kościół zamkowy Najświętszej Maryi Panny podniesiono do rangi kolegiaty i utworzono przy nim kapitułę, na którą składały się trzy prebendy: prałatura kanclerza Wielkopolski oraz dwa kanonikaty. Z chwilą koronacji Przemysła II w 1245 r. kanclerze Wielkopolski zostali kanclerzami Królestwa Polskiego. Z czasem jednak z woli króla Władysława Jagiełły kolegiata stała się uposażeniem profesorów teologii Uniwersytetu Krakowskiego.
Kalendarium
Historyczna nazwa „ Sancta Maryia in Summo Posnaniensis „ wywodzi się z tradycji, że obecny kościół zbudowany jest na miejscu przedromańskiej świątyni wzniesionej w 965 roku przez Dąbrówkę żonę Mieszka I na zamku Ostrowia Tumskiego ( według kronik śląskich z XIII i XIV wieku ).
1038 – Kazimierz Odnowiciel odbudował kościół w stylu romańskim .
3.07.1247 – Przemysł I wystawia tu „ in throna ad sanctam Mariam „ przywilej dla katedry i kapituły poznańskiej na wieś Rogalinek. Kościół był więc w tamtym czasie kaplicą zamkową.
1139 – za panowania Mieszka Starego został kolegiatą , a prałatura kolegiacka byłą zarezerwowana dla kanclerza Wielkopolski, a później kanclerza Królestwa Polskiego jako jego prebenda.
1401 – Władysław Jagiełło przekazał prałaturę kanclerską Uniwersytetowi Jagiellońskiemu i w ten sposób król wyzbył się ostatecznie wszelkich praw do dawnego kościółka zamkowego, a cała troska o niego przypadła biskupom poznańskim.
Obecny Kościół Panny Marii na Ostrowiu Tumskim w Poznaniu pochodzi z I połowy XV wieku ( 1430-1448 ). 2 lipca 1448 roku konsekrował go biskup poznański Andrzej Bniński pod wezwaniem N.M.P. i erygował przy nim na nowo kapitułę kolegiacką składającą się z prałatury i pięciu kanonikatów. W późniejszym okresie pomnożył powyższe oficja o dalsze kilkanaście. Kościółek stał się wybitnym ogniskiem kultu Bogurodzicy.
1465-1466 – kolegiata została ogrodzona wysokim murem i posiadała swój nie wielki cmentarz
1594-1595 – biskup Łukasz Kościelecki dokonuje remontu nadniszczonej świątyni.
Z nastaniem rządów pruskich , po skonfiskowaniu funduszy kolegiaty, stan kościoła był zły i budził u zaborców pokusę jego rozbiórki tak jak postępowano wówczas z podobnymi zabytkowymi kościołami .
1.03.1805 – biskup Ignacy Raczyński zniósł wprawdzie kolegiatę, ale uratował sam zabytek.
1817 – władze zaborcze ogłosiły rozbiórkę i licytację materiałów ze świątyni , ale przed tą ostatecznością uratowała kościół kapituła katedralna.
1842 – arcybiskup Marcin Dunin obronił kościół powtórnie przed zniszczeniem
1859 – arcybiskup Leon Przyłuski gruntownie odnowił świątynię.
1883-1890 – odbył się kolejny remont za arcybiskupa Juliusza Dindera.
1941-1945 – kościół jest zamieniony na magazyn zrabowanych przez Niemców muzealiów.
1954-1955 – kościółek został odnowiony z ofiar duchowieństwa i przyozdobiony według projektu Wacława Taranczewskiego
Od 1988 roku trwają prace budowlane przy wzmacnianiu filarów kościoła by poprawić jego statykę . Wokół kościoła od roku 1999 trwają prace archeologiczne prowadzone przez panią profesor Hannę Kóćka – Krenz